مواد مرجع (Reference Materials) با نام رایج RM نقش بسیار مهمی در توسعه روش های آنالیزی دارند. مواد مرجع برای ارزیابی صحت نتایج دستگاه، اعتبار سنجی روش آنالیزی، تخمین عدم قطعیت اندازه گیری (estimation of measurement uncertainty)، اهداف کنترل کیفی (Quality control) و اطمینان کیفی (quality assurance) و مقایسه نتایج آنالیزی بین آزمایشگاهی (between laboratories) اهمیت زیادی دارند. مواد مرجع در اندازه گیری ترکیبات شیمیایی، خواص فیزیکی، بیولوژیکی، اندازه گیری های مهندسی و کلینیکی و در مواردی مانند بو و طعم نیز کاربرد دارند. با افزایش آگاهی از اطمینان کیفی آنالیز (analytical quality assurance) یا AQA و افزایش روز افزون انواع روش های استاندارد سازی و نظارتی در آزمایشگاه های تعریف دقیق مواد مرجع الزامی ست.
تعریف مواد مرجع
مواد مرجع و مواد مرجع تایید شده (Certified Reference Materials) دو اصطلاح تعریف شده و پذیرفته شده توسط ایزو (سازمان بین المللی استاندارد سازی) ست. در آخرین ویرایشی که در سال 2006 توسط ایزو منتشر شده مواد مرجع و مواد مرجع تایید شده به صورت زیر تعریف می شوند:
مواد مرجع (Reference Materials) به مواد یا ترکیباتی گفته می شود که یک یا چند ویژگی یا خاصیت در آنها چنان همگن و تثبیت شده است که می توان از آنها جهت کالیبراسیون دستگاه، اندازه گیری کمی مقادیر و اعتبارسنجی روش آنالیزی استفاده کرد.
مواد مرجع تایید شده (Certified Reference Materials)با نام رایج CRM به موادی گفته می شود که با روش های معتبری یک یا چند خاصیت آنها، به همراه یک گواهی که مقادیر دقیق آنها به همراه مقادیر عدم قطعیت مشخص شده، ارزیابی شده اند.
به طور کلی CRM مواد استاندارد یا کنترلی هستند که برای بررسی و ارزیابی روش ها و دستگاه های آنالیزی استفاده می شوند. واژه ماده مرجع استاندارد (Standard Reference Material) یا SRM مترادف مواد مرجع تایید شده یا CRM است.
انواع مواد مرجع
همان طور که گفته شد مواد مرجع کاربردهای مختلفی می توانند داشته باشند و بر همین اساس می توان آنها را دسته بندی کرد.
انواع مواد مرجع عبارتند از:
- مواد خالص (Pure substances): برای اندازه گیری خلوص شیمیایی یا ناخالصی های کم مقدار (trace impurities)
- محلول های استاندارد و مخلوط های گازی (Standard solutions and gas mixtures): که اغلب با روش های وزن سنجی از مواد خالص برای اهداف کالیبراسیون تهیه می شوند.
- مواد مرجع بافت یا ماتریس (Matrix reference materials): برای شناسایی ترکیب اصلی (major)، کم (minor) یا جزئی (trace) ترکیبات مواد شیمیایی. چنین موادی ممکن است از ماتریس هایی حاوی اجزای مورد نظر تهیه شوند یا از طریق تولید مخلوط های مصنوعی ساخته شوند.
- مواد مرجع خواص فیزیکی و شیمیایی (Physico-chemical reference materials): برای اندازه گیری خواصی مانند نقطه ذوب، ویسکوزیته و چگالی نوری (optical density)
- اهداف مرجع (Reference objects): برای مشخص کردن خواص عملکردی (functional properties) مانند طعم، بو، عدد اکتان، نقطه اشتعال و سختی (hardness)
انتخاب و جستجو ماده مرجع
توجه کنید که ممکن است یک ماده مرجع قابلیت اطمینان لازم برای هدف مورد نظر را نداشته باشد. انواع نام های تجاری که در فروش مواد مرجع از آنها استفاده می شود با هم کاملا متفاوت هستند این اصطلاحات عبارتند از استاندارد مرجع اولیه (Primary reference material)، استاندارد مرجع ثانویه (Secondary reference materials)، مواد مرجع کار یا مواد مرجع خانگی (In-house or working reference material) که این اسامی به ترتیب نوشتن با افزایش عدم قطعیت همراه هستند.
اصطلاح ماده مرجع استاندارد (Standard Reference Material) یا SRM که اغلب توسط NIST (مؤسسه ملی فناوری و استانداردها) استفاده می شود بر جسب درجه قابلیت اطمینان (degree of traceability) با برچسب های O-V دسته بندی می شوند.
با افزایش آگاهی از اطمینان کیفی آنالیز یا AQA، تقاضا برای خرید مواد مرجع در دنیا با افزایش چشم گیری همراه هستند. صدها سازمان مختلف هزاران ماده مرجع تولید می کنند. بیشتر مواد مرجع و مواد مرجع تایید شده توسط موسسه ها و سازمان های وابسته به موسسه ملی اوزان و مقیاس ها National Metrology Institutes) NMIs) تهیه می شوند. این موسسات عبارتند از موسسه بین المللی استاندارد و فناوری NIST ز(National Institute of Standards and Technology), زNRCCز(National Research Council of Canada), زNMIJ (National Metrology Institute of Japan ز National Measurement Institute Australia) NMIA) و …
برای جستجو مواد مرجع می توان از پایگاه داده COMAR Database، که حاوی اطلاعاتی درباره بیش از 10،000 مواد مرجع RMs/CRM می باشد که به طور مستقیم یا از طریق موسساتی که خدمات مشاوره ای را ارائه می دهند، قابل دسترس هستند.
پایگاه داده های سازمان بین المللی انرژی اتمی نیز منبع خوبی برای جستجو مواد RMs/CRMs می باشد.
