سرب در رژلب

داستان سرب در رژلب را همه ما بارها شنیده و خوانده ایم. مطالب پرتکرار، روزانه با اطلاعات درست و نادرست در فضای مجازی هم نگرانی های را در مورد استفاده از پرمصرف ترین ماده آرایشی (رژلب) افزایش می دهند.

سرب یک فلز سنگین با عوارض خطرناک و شناخته شده است. کم خونی، کم هوشی، سقط جنین، سرطان و .. از عوارض ثابت شده تاثیر سرب بر بدن انسان است. متاسفانه فلزات سنگین در ارگان ها و بافت های بدن قابلیت تجمعی (Accumulation) دارند بنابر این مسئله بسیار مهم در مورد این آلاینده ها خطرات ناشی از در معرض قرار گرفتن  مزمن (long-term exposure) با این فلزات است.

مواد تشکیل دهنده رژلب:

هر رژلب از سه جزء اصلی تشکیل شده. موم یا وکس (Wax)، روغن (oil) و رنگدانه (pigment).

موم به خاطر خاصیت حالت پذیری و شکل دهندگی بخش اصلی بیشتر مواد آرایشی- بهداشتی و طبعا رژلب است. موم زنبور عسل، موم کندلیلا و موم کارنابا از متداول ترین انواع موم در ساخت رژلب هستند. موم کندلیلا و موم کارنابا هردو گیاهی هستند. موم کارنابا که از برگ نخل های برزیلی گرفته می شود که به خاطر نقطه ذوب بالاتری که دارد، گران تر است.

روغن برای رطوبت دهندگی (Moisture)  در مواد آرایشی-بهداشتی به کار می روند. روغن معمولا تا 30 درصد یک رژلب را تشکیل می دهند. انواع روغن های نباتی، زیتون، جوجوبا (jojoba)، کرچک، لانولین و روغن های معدنی در ساخت رژلب استفاده می شوند.

روغن برای رطوبت دهندگی (Moisture)  در مواد آرایشی-بهداشتی به کار می رود. معمولا تا 30 درصد یک رژلب را روغن تشکیل می دهند. انواع روغن های نباتی، زیتون، جوجوبا (jojoba) ، کرچک، لانولین و روغن  های معدنی در ساخت رژلب استفاده می شوند.

رنگ دانه ها هم تعیین کننده رنگ نهایی رژلب هستند. که هم می تواند رنگ های گیاهی باشند و هم از رنگ های سنتزی و صنعتی.

برای مخلوط کردن سه جزء فوق یک حلال که معمولا از خانواده الکل هاست، مورد نیاز است. هم چنین مواد نگهدارنده، اسانس، آنتی اکسیدان و عوامل بافت دهنده نیز به ترکیب اصلی اضافه می شوند.

   توجه کنید که در ترکیبات بالا به راحتی می تواند از مواد سمی و مضر استفاده شود. مثلا انواع پارابن ها (Parabens) که به عنوان نگهدارنده در بسیاری از مواد آرایشی استفاده می شد، اما در سال های اخیر ممنوع شده است. فتالات ها (Phthalates )، بوتیل هیدروکسی (Butylated Hydroxyanisole)، فرمالدئید و مواد خوشبو کننده (Fragrance) هم از انواع مواد ممنوعه و غیر مجاز در ساخت رژلب هستند. استفاده از قطران ذغال سنگ، رنگ های دریاچه ای و کارمین (Carmine) برای رنگ دهی رژلب نیز مجاز نیست.

   ناراحتی های پوستی، اختلالات هورمونی، سرطان، تهوع و سردرد از عوارض کلی مصرف مواد فوق است.

نکته مهم این  است که متاسفانه در برندهای غیر مجاز احتمال استفاده از سرب جهت تثبیت کنندگی رنگ و ایجاد رنگ قرمز وجود دارد.

چند نکته در مورد سرب در  مواد آرایشی

•    قطعا هیچ سازنده و برندی خواهان اضافه کردن مواد سمی به محصولاتش نیست. حداقل برای برندهای معتبر بین المللی اثبات وجود مواد سمی در محصولات شان بسیار پرهزینه و خسارت بار خواهد بود. با این حال، وجود سرب طبق گزارش FDA در بسیاری از برندهای معتبر بین المللی مانند L’Oréal ، Clinique ، Maybelline،  Dior و Revlon تایید شده است (1). بنابراین ادعای محصولات آرایشی بدون سرب (lead-free) کاملا نادرست است.
• فلزات سنگین به صورت طبیعی در پوسته زمین و خاک وجود دارند. ضمن این که با گسترش روز افزون استفاده  از این فلزات در انواع صنایع حضور آنها، حتی به مقدار ناچیز، در آب، مواد خوراکی و وسایلی که استفاده می کنیم، اجتناب ناپذیر شده است. این فلزات به صورت ناخالصی وارد مواد آرایشی –بهداشتی می شوند. بنابراین خلوص مواد اولیه مصرفی تعیین کننده میزان و مقدار این آلاینده ها در محصول نهایی خواهد بود.
• سرب تنها فلز یا ماده سمی موجود در مواد آرایشی –بهداشتی نیست. گزارش های FDA و مقالات منتشر شده حضور فلزات سمی دیگری چون کادمیم، کرم، آلومینیم و نیکل را تایید کرده اند. همان طور که قبلا گفته شد مواد آلی مضری چون انواع پارابن ها، فتالات ها، فرمالدئید، مواد خوشبو کننده و غیره نیز باید به فهرست مواد سمی موجود در مواد آرایشی –بهداشتی اضافه کرد.
• میزان سرب و آلاینده های دیگری که روزانه از طریق تنفس هوای آلوده یا مصرف مواد خوراکی، کشیدن سیگار و .. وارد بدن می شود، بسیار بالاتر از مقداری ست که از طریق استفاده روزانه از مواد آرایشی –بهداشتی وارد بدن می شود.
•  مسئله بسیار مهمی که در مورد سمیت مواد موجود در لوازم بهداشتی و آرایشی باید مد نظر قرار داد، در معرض قرار گرفتن مزمن (long-term exposure) با این آلاینده ها است.  یعنی قدرت سمیت سرب و فلزات سنگین دیگر در مسمومیت تدریجی طی ماه ها و حتی سال ها است.
• مالش یا ساییدن یک قطعه طلا به مواد آرایشی و سیاه شدن طلا (تست طلا) به هیچ وجه نشان دهنده وجود یا عدم وجود سرب نیست. به دلیل وجود موم و مواد دیگر، فلزاتی مثل نقره هم سیاه می شوند. جملاتی مثل “رژلب سبک یه رو لبم حسش نمی کنم، بافت نرمی داره و ..” هم ربطی به وجود سرب ندارند. تنها راه درست تعیین مقدار سرب در رژلب استفاده از روش های آنالیز مواد است.

میزان مجاز سرب در رژلب

گزارش FDA در سال 2012 میزان متوسط سرب در 70 درصد رژلب های تولید شده را 7.19 میلی گرم بر کیلوگرم (ppm) اعلام کرده است. متوسط مصرف رژلب در هر بار استفاده 20-5 میلی گرم است. با متوسط سه تا پنج بار استفاده از رژلب در روز 100-15 میلی گرم رژلب می تواند وارد بدن شود.

طبق آماری که در سال 2017  منتشر شده، هر زنی بین 1.8 تا 4.1 کیلوگرم رژلب در طول عمر خود مصرف می کند. این مقدار به صورت مستقیم در تماس با پوست قرار دارد و با خوردن و آشامیدن وارد دستگاه گوارش نیز می شود.

تحقیقات اخیر مشخص کرده است که به دلیل نوروتوکسین (neurotoxin) بودن سرب، هیچ حد مجازی (no safe level) برای سرب در نظر گرفته نشود. به عبارتی دیگر سرب اصلا نباید در مواد آرایشی وجود داشته باشد.

هیچ برندی و در هیچ رژلب تجاری میزان سرب گزارش نمی شود چون همان طور که گفته شد سرب از اجزاء تشکیل دهنده رژه لب نیست.

میزان سرب در رژلب های در ایران

متاسفانه قاچاق روند معمول واردات کالا به کشور محسوب می شود. از آنجایی که در قاچاق ارزیابی و کنترلی بر روی کالا انجام نمی شود، احتمال واردات کالاها و مواد تقلبی بسیار افزایش می یابد.  تحقیق جامع و کاملی از میزان سرب در رژلب های ساخت ایران یا وارداتی گزارش نشده است. آمارهایی هم که در اینجا ارائه می شود از مقالات و پژوهش های چاپ شده در مجلات علمی و پژوهشی استخراج شده اند. که متاسفانه هیچ ارزیابی و نظارتی بر انجام آنالیزها صورت نگرفته است و به نظر می رسد صرفا یک کار تحقیقاتی برای چاپ مقاله بوده اند.

بررسي ميزان سرب در رژلب های مایع و جامد عرضه شده در شهرهای  سنندج (2)کرمان (3) تهران (4) کرمانشاه (5) اهواز (6) و اصفهان (7)  مورد بررسی قرار گرفته است. و در بیشتر این پژوهش ها بر این مسئله تایید شده است که مقادیر سرب در بیشتر رژلب های موجود در بازار از حد مجاز تعیین شده توسط FDA کمتر است. در هیچ کدام از این مطالعات به نام برندهای استفاده شده اشاره ای نشده است!!. ولی در بیشتر آنها برندهای ایرانی با انواع برندهای وارداتی از کشورهایی مانند فرانسه آلمان و ترکیه مقایسه شده است.

اگرچه پاسخ قطعی  میزان سرب در رژلب های مایع و جامد عرضه شده در بازار ایران به پژوهش های جامع تر با روش های ارزیابی بهتر و دقیق تری مورد نیاز است.

روش های کم کردن  مصرف سرب در رژلب

• استفاده روزانه رژلب خود را تا حد امکان کاهش دهید (اگر می توانید!!).
• با زبان خود لب های خود را لمس نکنید. با این کار هربار کمی رژلب وارد سیستم گوارشی خود کرده اید.
• حتما قبل از خوردن و نوشیدن رژلب خود را پاک کنید.
• تا جایی که ممکن است از رژلب برندهای معتبر استفاده کنید.
• از رژلب های با ماندگاری طولانی (24 ساعته) استفاده نکنید چون احتمال استفاده از رنگدانه های حاوی سرب در آنها بیشتر است.
• استفاده از رژلب های قرمز تیره تا قهوه ای و رژلب های جامد را کمتر کنید. مطالعات نشان داده اند رژلب های تیره و جامد سرب بیشتری از رژلب های مایع و رنگ روشن دارند.

روش های آنالیز سرب در رژلب

  سرب یک عنصر فلزی ست. بنابراین روش های طیف سنجی اتمی شامل طیف سنجی جذب و نشر اتمی، طیف سنجی جرمی و طیف سنجی پرتو ایکس روش های مناسب اندازه گیری مقادیر سرب در رژلب به شمار می روند. از آنجایی که میزان سرب در رژلب معمولا کمتر از 10ppm باید باشد، بنابراین روش XRF که حد تشخیص بالایی دارد، چندان روش مناسبی نخواهد بود. اما روش TXRF با حد تشخیص های پایین تر از XRF برای میزان سرب در رژلب در چندین مقاله گزارش شده است.

  روش های طیف سنجی جرمی از حد تشخیص های بسیار پایینی برخوردارند و بنابراین در شناسایی کیفی و کمی سرب در مواد آرایشی –بهداشتی روش های مورد توجهی هستند. اما متاسفانه دسترسی به دستگاه های طیف سنجی جرمی محدود است و روش های نسبتا گرانی محسوب می شوند.

متداول ترین روش روش اندازه گیری مقدار سرب در رژلب روش طیف سنجی جذب اتمی کوره است. دسترسی به دستگاه و حد تشخیص کم (ppb) آن از مزیت های عمده آن در آنالیز سرب است.

روش های نشری مانند روش ICP-OES هم برای آنالیز سرب در مواد بهداشتی-آرایشی به کار می رود، اما در این روش باید نمونه پیش تغلیظ شود امکان اندازه گیری سرب با این روش فراهم شود.

مراجع

1. https://www.fda.gov/cosmetics/cosmetic-products/limiting-lead-lipstick-and-other-cosmetics#initial_survey
2. منصوري برهان, et al. “ارزيابي ريسک فلزات سنگين در مواد آرايشي رژلب و رنگ مو توزيع شده در شهر سنندج در سال 1394.” مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی کردستان / دوره بیست و دوم / مرداد و شهریور 1396/39-3 31-39.‎
3. محمد ملكوتيان و ..بررسي ميزان سرب در رژلب هاي مايع و جامد عرضه شده در شهر كرمان در سال1388 1 مجله پزشكي هرمزگان سال شانزدهم شماره سوم مرداد و شهريور 91 صفحات 246-2.
4. مهرنوش محمدي و .. تعيين غلظت فلزات کادمیوم و سرب در محصولات آرايشي )کرم ضدآفتاب، رژلب و رنگ مو( مجله سالمت و محيط، فصلنامهي علمي پژوهشي انجمن علمي بهداشت محيط ايران دوره ششم, شماره چهارم, زمستان 1392 ,صفحات 481 تا 490.
5. کیومرث شرفی و ..اندازه گیری غلظت کادمیوم و سرب در 2 محصول آرایشی (رژلب و رنگ مو) مجله سلامت و بهداشت سال هشتم، شماره دوم، ویژه نامه بهار 1396 143-150.
6. Assessment of Lead and Cadmium Levels in Frequently Used Cosmetic Products in Iran, H. Nourmoradi, Journal of Environmental and Public Health Volume 2013, Article ID 962727, 5 pages.

7. Evaluation of lead and cadmium concentrations in lipstick and eye pencil cosmetics, Rozhan Feizi, Environmental Health Engineering and Management Journal 2019, 6(4), 277–282.